1. Pola propia estrutura: simples e compostos
2. Pola extensión: comúns e propios
3. Polo significado: concretos e abstractos
4. Pola súa orixe: primitivos e derivados
O XÉNERO
Substantivos nos que o cambio de xénero non se refire ao sexo:
Tamaño: pipo, rato, barco, vasoiro.
Feminino colectivo: madeiro, gran, ovo.
Semanticamente diferentes: porto, corte, cura
-> MASCULINOS:
· Os nomes das letras: be, ce, de, etc.
· Os rematados en –ote: lote, dote, pote… Pero: epiglote.
. A maioría dos rematados en –(u)me. Exemplos: teitume, lume, gume, estrume, cerume, etc.
· Excepto: servidume, negrume (escuridade intensa; melancolía, tristeza; capa de suciedade), mansedume que son femininas.
* Leite, aceite, couce, ubre, sangue, peite, sal, mar, cal, costume, fel, mel, sinal, nariz, lume, cume, labor, xeonllo, riso, sorriso, til, cuspe, berce, dínamo, trade, xene, cumio, iota (e demais letras gregas), cardume, estrume, pesadume, paradoxo, acedume, bechamel, cárcere, teitume, xiz, zócolo, testemuño (declaración da testemuña: testimonio en castelán).
-> FEMININOS:
* Rematados en –axe: tatuaxe, equipaxe, viaxe, friaxe…, ,…Excepcións: traxe, paxe, garaxe.
* Rematados en –ite: apendicite, bronquite, sinusite,…
* Rematados en –se: análise, trombose, cirrose, antítese,… (sífilis é feminino, pero mantense escrito así).
* Rematados en –ade: liberdade, puberdade, lealdade, irmandade,..
* A maioría das árbores froiteiras: cerdeira, figueira, (pero: o figo), nespereira (néspera), amorodeira (pero: amorodo ou morodo). Excepcións: castiñeiro, limoeiro, piñeiro, pexegueiro.
*Cor, color, dor, dolor, auga, arma, aula, aguia, alma, arte, podremia, sebe, sede, árbore, ponte, orde, desorde, contraorde, pantasma, calor, suor, canle, fame, orixe, pálpebras, armazón, icona, cute, tise, dose, feluxe, personaxe, ábsida, arquitrabe, azouta, birreme, trirreme, tanza, sedela, apócope, avestruz, apóstrofe, estrea, fin (remate), paréntese, pube, rega, seca, sentinela, síncope, análise, marxe, testemuña (o que presencia algo, testigo en castelán).
ATENCIÓN:
O xénero oposto permite establecer diferencias de significado:
*Individual/colectivo: leño/leña, ovo/ova, froito/froita, madeiro/madeira, gran/gra, etc.
* Maior/menor: cesta/cesto, leira/leiro, agra/agro, carballa/carballo, foxa/foxo, palleira/palleiro, lago/laga.
OLLO: machado/machada, vasoiro/vasoira.
*Forma diferente: zapato/zapata, río/ría, porto/porta, pozo/poza, sacho/sacha.
*Río/Comarca: o Arnoia/A Arnoia, o Limia/A Limia, o Ulla/A Ulla…
Masculino –án / Feminino –á // Masculino –ano / Feminino –ana:
-> Masculino –án / Feminino –á:
alazán, alazá; aldeán, aldeá; ancián, anciá; artesán, artesá; barregán, barregá; bosquimán, bosquimá; capitán, capitá; chan, chá; cidadán, cidadá; cirurxián, cirurxiá; cortesán, cortesá; cotián, cotiá; cristián, cristiá; curmán, curmá; ermitán, ermitá; escribán, escribá; gardián, gardiá; gran, gra; insán, insá, san, sá; irmán, irmá; livián, liviá; louzán, louzá; malsán, malsá; marrán, marrá; musulmán, musulmá; nugallán, nugallá; pagán, pagá; rufián, rufiá; sancristán, sancristá; sultán, sultá; tecelán, tecelá; temperán, temperá; temporán, temporá; truán, truá; van, va; verán; vilán, vilá.
Este sufixo serve tamén para formar xentilicios:
afgán, afgá; alemán, alemá; castelán, castelá; catalán, catalá; coimbrán, coimbrá. Pero especialmente tamén os referidos a lugares galegos: arzuán, arzuá; bergantiñán, bergantiñá; caldelán, caldelá; vilagarcián, vilagarciá; salnesán salnesá; muxián, muxiá; fisterrán, fisterrá; compostelán, compostelá; etc.
Pero certos xentilicios galegos poden facerse coa súa forma local –ao/-á: Ejemplos: arnoiao, arnoiá; burelao, burelá; courelao, courelá; caldelao, caldelá (do Castro Caldelas); ribeirao, ribeirá (do Ribeiro); mariñao, mariñá (da Mariña).
Tamén se admite a forma feminina local –án en casos como: unha carnotán, unha fisterrán, unha muradán, etc.
-> Masculino –ano / Feminino –ana:
Vén da terminación latina –ANUM, -ANAM.
africano, americano, anglicano, arcano, artesiano, asturiano, australiano, bacteriano, boliviano, colombiano, cubano, decano, diluviano, franciscano, fulano, gregoriano, hispano, humano, inhumano, italiano, lusitano, luterano, mahometano, meridiano, metropolitano, miliciano, mundano, oufano, paisano, peruano, pondaliano, rosaliano, (de estilo, de autor), profano, provinciano, puritano, republicano, romano, semana, soberano, tirano, transmontano, ultramontano, urbano, valenciano, veterano, vexetariano, xermano, etc.
As palabras cultas conservan a terminación –ano/-ana: bímano, diáfano, cocainómano, bibliómano, tímpano, cleptómano, ébano, melómano, mitómano, órgano, pínfano, tétano, morfinómano.
-> Masculino –án / Feminino –ana:
Só para os pexorativos: barrigán, barrigana; barullán, barullana; brután, brutana; burrán, burrana; bocalán, bocalana; cabezán, cabezana; cagán, cagana; carallán, carallana; carcamán, carcamana; charlatán, charlatana; farfallán, farfallana; folgazán, folgazana; lacazán, lacazana; langrán, langrana; larpán ,larpana; leilán, leilana; lerchán, lerchana; lordán, lordana; loubán, loubana; mentirán, mentirana; orellán, orellana; pailán, pailana; papán, papana; parvallán, parvallana; paspán, paspana; pastrán, pastrana; pelandrán, pelandrana; pillabán, pillabana; porcallán, porcallana; ruán, ruana; testalán, testalana; testán, testana; toleirán, toleirana; etc.
-> Masculino –ón / Feminino -oa, –ona:
· -ón / -oa:
OLLO: anfitrión, anfitrioa; bretón, bretoa; campión, campioa; ladrón, ladroa (pero tamén ladra); león, leoa; patrón, patroa; saxón, saxoa; teutón, teutoa.
· -ón / -ona: Queda só reservado para os aumentativos e os pexorativos.
Aumentativos: Homón, mullerona, zapatón, casona.
Pexorativos: Abusón, abusona; acusón, acusona; faltón, faltona; etc.
OLLO: Non confundir as palabras cultas con terminación –on (átona): canon, colon, corion, décathlon, épsilon, ípsilon, micron, epíploon, cripton, isquion, necton, neon, newton, ómicron, párkinson, radon, taxon, telson. O anglicismo nylon, adáptase ao galego como: nailon.
FORMACIÓN DO PLURAL
Palabras rematadas en vogal (átona ou tónica) ou en ditongo:
Fan o plural en –s: mesa/mesas; café/cafés; bocoi/bocois; lei/leis.
Os estranxeirismo acabados en vogal fan o plural en –s ou ben respectando a forma plural da lingua de orixe: spray/sprays; hippy/hippys ou tamén hippies.
Palabras rematadas en –r e –z:
Engaden –es: mar/mares; paz/paces; luz/luces.
Os estranxeirismos, en xeral, tamén (palier/palieres; somier/somieres; húsar/húsares; dólar/dólares), a non ser algúns casos de palabras pouco integradas, que poden formar o plural en –s: póster/pósters ou pósteres; júnior/júniores ou júniors.
Palabras rematadas en –s e –x [ks]:
Agudas en –s fano engadindo –es: deus/deuses; compás/compases, a non ser as rematadas en grupo consonántico (tamén as acabadas en –x [ks]: luns, fax, lux, unisex, que permanecen invariables.
As graves e esdrúxulas en –s ou en –x [ks], son invariables: choromicas, lapis, martes, oasis, xoves, mércores, bíceps, tórax, clímax, télex, etc
Palabras rematadas en –n:
Engaden –s: can/cans; lambón/lambóns; dolmen/dolmens; mitin/mitins.
Palabras rematadas en –l:
Os monosílabos engaden –es: cal/cales; el/eles; tal/tales; val/vales; xel/xeles; vil/viles.
As palabras compostas en que o 2º elemento sexa algún monosílabo acabado en –l, fan o plural coma o monosílabo, é dicir en –es: chuchamel/chuchameles; xirasol/xirasoles; ollomol/ollomoles.
O plural de aquel é aqueles
As agudas polisílabas substitúen o –l por –is: animal/animais; aval/avais; fiel/fieis; cruel/crueis; civil/civís; español/españois; control/controis; azul/azuis; Paúl/Paúis.
OLLO: caracol/caracois; aerosol/aerosois.
Atención: Nos rematados en –il soluciónase en –ís: cadril/cadrís; cantil/cantís.
As palabras graves fan o plural en –es: prénsil/prénsiles; útil/útiles; difícil/difíciles; túnel/túneles.
Atención: Exceptúase a terminación –bel, que fará o plural en –beis: amábel/amábeis; potábel/potábeis; posíbel/posíbeis; bebíbel/bebíbeis.
Palabras rematadas noutras consoantes:
No hay comentarios:
Publicar un comentario