viernes, 29 de mayo de 2009

A palabra do día

Esmoleiro -> esmola (lat. ele(e) mosyna)

1 adx Que dá esmola. Tm s.


2 adx Que pide esmola. Tm s.

3 s DER Encargado de distribuír ou de administrar as esmolas dos príncipes, nobres, prelados, mosteiros e corporacións.

SIN: mendigo.


miércoles, 27 de mayo de 2009

ADVERBIO


É un vocábulo invariable que modifica o verbo (chegou tarde), o adxectivo (está ben cocido), un adverbio viña moi lonxe) ou unha oración.

1.- Adverbios situacionais de lugar. onde? ulo,a,os,as?. Indican a situación no espazo. Podemos distinguir varios grupos:

Absolutos – Sitúan no espazo facendo referencia ó lugar ocupado polo falante. Polo seu significado están relacionados cos demostrativos.

Formas

este lugar

ese lugar

aquel lugar

aquí

alí

acó


aló

acá


alá


acolá

acolá

As formas en –í sinalan un punto preciso. Ex. : Queda aquí; está aí; alí non o vexo.

As formas en –ó fan referencia exclusivamente a movementos, sinalando ben unha aproximación ou un afastamento.

As formas en –a poden referirse tanto a estados coma a movementos, e cunha localización máis imprecisa.
A forma acolá pode aplicarse a calquera punto que quede dentro do espazo designado por aí e alí.

Relativos - Sitúan no espazo con relación a un lugar dado.

Vexamos algúns: Dentro, fóra, preto/cerca, lonxe, arriba/enriba/encima, abaixo/embaixo/debaixo, atrás/detrás, adiante/diante, en fronte, arredor/en derredor/ó redor.

Presentativos – Serven para presentar algo ou alguén: velaquí, velaí, eis.

IndefinidosAlgures ( algunha parte ), ningures ( ningunha parte ), xalundes ( calquera outro sitio, outra parte, por aí adiante ).

Locucións adverbiais de lugar – Estas son as máis frecuentes : ó redor, ó lado, á beira, a rente/s, a carón, ó pé, a desmán, a contramán, por riba, por baixo...


2.- Adverbios situacionais de tempo. Cando?

Sitúan no tempo un feito ou unha acción. Poden ser :

Absolutos – Toman como referencia o momento do discurso:
Agora, antes, despois, hoxe, onte, antonte, trasantonte, mañá, pasadomañá., Antano ( en tempo pasado, noutro tempo anterior ), hogano ( neste tempo).
Arestora, outrora, noutrora.

Relativos – Sitúan unha acción con relación a un referente pasado:
Entón, entonces, daquela., logo, axiña, cedo, tarde, aínda, inda, xa, mentres, namentres, entrementres.

Indefinidossempre, decote( accións reiterativas e habituais ), nunca, xacando.

Locucións adverbiais de tempo - As máis frecuentes: hoxe en día, deseguida, en seguida, de contado, de vez, ó pouco, polo de agora, a deshora, a destempo, a reo( seguido, sen interrupción ), ás veces, por veces, de vez en cando, de cando en vez, ó raro, a miúdo, a cotío, de cotío, a diario...


3.- Adverbios nocionais de modo. Como?

Indican a maneira de ser ou de realizarse un proceso. Unha forma moi frecuente de adverbialización é a utilización dun adxectivo sen variar a súa forma: falar claro, correr rápido etc. Tamén a derivación a partir do sufixo –mente: claramente, rapidamente.

Formas mínimas : asemade ( simultaneamente ), así, ben, mellor, mal, peor, como, gratis, adrede, aposta, engorde, paseniño.

Locucións adverbiais
A modo, a modiño ( ambas formas significan lentamente e con coidado )
De vagar, de vagariño ( lentamente )
Ó xeito ( con coidado )
Ás presas, á presa, a escape, a correr.
A eito ( en cantidade e de calquera maneira )
A feito ( de principio a fin )
De súpeto, de socato, de repente, de golpe.
Ó chou, a rumbo, ás toas, a treu.
A dereitas, ó dereito.
A propósito, á mantenta.
Do revés, ó revés.
En balde, en van ( inutilmente )
De balde ( gratis )
Ó cabo, á fin ( finalmente)
De veras.
Polo miúdo ( minuciosamente )
Ás claras.
Ás agachadas, a furto ( secretamente ).

4.- Adverbios nocionais de cantidade e precisión. Canto?

Formas mínimas: abondo, algo, bastante, ben, canto, case/casemente, incluso, logo, máis, malamente, medio, menos, mesmo/mesmamente, moito/moi, nada, pouco, só/soamente, talmente, tanto/tan, todo, xusto.

Locucións – de menos, de máis, de sobra, de abondo, de todo, por completo, a medias, un pouco, con forza ( en abundancia ).

5.- Negación-afirmación-dúbida.

AFIRMACIÓN

NEGACIÓN

si

non

abofé

non xa

tamén

nin

de certo

sequera

así mesmo

nin sequera


tampouco

En galego, para responder afirmativamente a unha pregunta , é moi frecuente repetir o verbo da oración principal: ¿Compraches o vestido? Comprei.

Dúbida. Vale para a afirmación e para a negación.

acaso, quizá-quizais-quizabes, ao mellor, talvez, se cadra, se callar, seica, disque, igual

lunes, 25 de mayo de 2009

A Palabra do día

Folgar

Provén latín tardio "follicare" "soprar, respirar, con base na idea do camiñante que se detén para recobrar o alento ao final dunha costa.

Estar ocioso ou sen realizar ningún traballo. Pasar o tempo divertíndose. Estar sen traballar a terra un ano ou máis tempo. Alegrarse unha persoa por algún acontecemento (folgarse).

Pero se folgar é descansar, cando o repouso é habitual, o que o goza convértese en folgazán/lacazán/calaceiro/lorán/loubán/preguiceiro.
En cambio, se falamos de medidas sindicais de paralización de tarefas, os que as levan a cabo son folguistas.

As persoas que, cando os seus compañeiros se declaran en folga, continua a traballar ou substitúa a unha persoa en folga son os crebafolgas.

miércoles, 20 de mayo de 2009

A palabra do día

Xoaniña (Coccinella septempunctata) substantivo feminino:

Insecto coleóptero, da familia dos coccinélidos, que presenta o corpo case esférico, con puntos de cor negra nos élitros vermellos.
SIN: barrosiña, costureira, maruxiña, papasol, papoia, reirrei, voaniña, voíña.

martes, 19 de mayo de 2009

OS NUMERAIS

Os numerais son os determinantes que acompañan un substantivo e nos indican cantidade exacta (cardinais), orde (ordinais), fraccións (partitivos) ou múltiplos (múltiplos).

Os cardinais indican un número determinado de elementos da realidade contable. Estas son as súas formas:

1

un, unha

16

dezaseis

50

cincuenta

2

dous,dúas

17

dezasete

60

sesenta

3

tres

18

dezaoito

70

setenta

4

catro

18

dezanove

80

oitenta

5

cinco

20

vinte

90

noventa

6

seis

21

Vinte e un
vinte e unha

100

cen

7

sete

200

douscentos

8

oito

22

Vinte e dous
vinte e dúas

duascentas

9

nove

300

trescentos/as

10

dez

23

Vinte e tres...

400

catrocentos/as

11

once

30

trinta

500

cincocentos/as

12

doce

31

trinta e un...

quiñentos/as

13

trece

33

trinta e tres...

600

seiscentos

14

catorce

40

corenta...

1.000

mil

15

quince

47

corenta e sete

1.000.000

un millón

Os ordinais sinalan o lugar que ocupa un elemento nunha serie.

primeiro

16º

décimo sexto

segundo

17º

décimo sétimo

terceiro

18º

décimo oitavo

cuarto

19º

décimo noveno

quinto

20º

vixésimo

sexto

21º

vixésimo primeiro

sétimo

22º

vixésimo segundo

oitavo

30º

trixésimo

noveno

40º

cuadraxésimo

10º

décimo

50º

quincuaxésimo

11º

undécimo

60º

sesaxésimo

décimo primeiro

70º

septuaxésimo

12º

duodécimo

80º

octoxésimo

duodécimo

90º

nonaxésimo

13º

décimo terceiro

100º

centésimo

14º

décimo cuarto

1000º

milésimo

Todas as formas dos ordinais admiten morfemas de xénero e número. Nas formas compostas, só se engaden ó segundo elemento: décimo quinto, décimo quinta, décimo quintos, décimo quintas.

Os partitivos sinalan a fracción exacta dun todo. Teñen estas formas:

1/2 medio/a; metade, 1/3 terzo/a , 1/4 cuarto/a , 1/5 quinto/a, 1/6 sexto , 1/7 sétimo, 1/8 oitavo, 1/9 noveno/a, 1/10 décimo/a, 1/11 onceavo/a, 1/12 doceavo, 1/ 13 treceavo, 1/20 vinteavo, 1/ 100 centésimo

Obsérvese que a partir de 1/11, exceptuando 1/100, 1/1000 e 1/1000000, o partitivo faise engadindo ó cardinal o sufixo –avo: 2/28 dous vinte e oitoavos.

Os multiplicativos

A forma máis xeral de incluír esta información nun texto consiste en engadirlle a un cardinal calquera o substantivo veces. Esta cidade é vinte e cinco veces máis grande ca a outra.
Ademais, algúns números cardinais teñen formas específicas para indicar este contido. Trátase dunha palabra que pode funcionar como adxectivo ou como substantivo e que presenta flexión de xénero (-o para o masculino e -a para o feminino). O cardinal 2 ten ademais outra forma invariable que cumpre a mesma función.

2 dobre duplo/-pla
3 triplo/-pla
4 cuádruplo/-pla
5 quíntuplo/-pla
6 séxtuplo/-pla
7 séptuplo/-pla

De todas elas, só as correspondentes a 2 e 3 teñen un certo uso na lingua, xa que as outras pertencen a un nivel extremadamente culto e case non se empregan na actualidade.

Hai certos substantivos numerais ou colectivos relacionados cos numerais como:

par: un par de ollos

parella: unha parella de gatos

trío: eles forman un trío para cantar

decena/ducia: merquei unha ducia de ovos

cento: Xosé pesa un cento de quilos

milleiro: Diso fai un milleiro de anos

metade: Quero a metade da mazá

Para indicarmos orde tamén podemos empregar os numerais cardinais no canto dos ordinais, solución que mesmo nos parece aconsellable a partir do cardinal décimo noveno. Así, en vez de dicirmos a cláusula trixésimo segunda podemos dicir a cláusula trinta e dúas.

Medidas de capacidade para líquidos

1 moio = 8 olas; 1 ola, arroba, cántara = 16 litros; 1 canada = 2 olas; 1 canada = 4 litros; 1 carta = ¼ de canada; 1 neto = ½ litro; 1 cuarteirón =1/4 de litro.

Medidas de capacidade para áridos

1 fanega = 4 ferrados; 1 ferrado, tega = uns 12 kg, de centeo, 16 kg de trigo, 18 kg de fabas, 20 kg, de millo.

Medidas de peso

1 quintal = 48 kg aprox.; 1 arroba = ¼ de quintal; 1 libra = 16 ou 20 onzas; 1carta = ¼ de libra

Medidas de superficie

1 fanega = 4 ferrados; 1 ferrado, tega = case 5 áreas; 1 esca, tego = ½ ferrado; 1 copelo = 1/5 de área; 1 estadal =1/100 ferrado.

Medidas de lonxitude

1 legua = uns 5 ½ km, 1 milla (no mar) = ¼ km, 1 vara = 80 Cm, aprox.; 1 cuarta = ¼ de vara (20 Cm); 1 polegada = 1/32 de vara; 1 estadal 0 4 varas; 1 pé = 12 polegadas; 1 furco = 1/6 vara

lunes, 18 de mayo de 2009

A palabra do día

Rascar:verbo regular 1ª conxugación lat. rasicāre

1 Fretar unha parte do corpo cando proe coas uñas ou contra algo.

2 Fretar coas uñas a pel ou outra parte do corpo de alguén.
3 Levantar a capa que cobre unha superficie pasando sobre ela algo afiado.
4 verbo pronominal: Fretarse coas uñas a pel.

SIN: cofar, rañar, cofarse, rañarse.

miércoles, 6 de mayo de 2009

RELATIVO, INTERROGATIVO E EXCLAMATIVO

1.- RELATIVOS

Que, Quen (invariables); Cal, Cales; Canto, -a, -os, -as; Cuxo, -a, -os, -as

1- a) “QUENES” é un castelanismo e b) “CAIS” un lusismo que debemos rexeitar. Debe polo tanto dicirse nos plurais: a) QUEN sodes? - QUEN chama? - Os QUE viñeron xa se foron. b) CALES queres?

-> “QUEN” só pode levar o verbo en plural co verbo SER: QUEN SON?, QUEN SERÍAN?. Cos demais verbos, o verbo ten que ir en singular: QUEN veu?. QUEN debe escribir?

2-”QUEN” pode usarse como “SER CAPAZ DE”: a) Non foi “quen” de tocarme. b) Non es “quen” de vir.

3- Nas novas normas admítese o antes rexeitado relativo posesivo CUXO, CUXA, cos seus plurais CUXOS, CUXAS.

2.-INTERROGATIVOS
Son as mesmas partículas: QUE, QUEN, CAL, CALES que funcionan tamén coma EXCLAMATIVOS. É moi enxebre o seu uso precedido do artigo. Exemplo: O que alí vin!.

Quen, tamén coma exclamativo: ¡Quen puidera convosco voar!
Que, seguido da preposición de e un nome indica cantidade: ¡Que de xente había alí!, equivale a Canta xente había alí!.

CANTO, CANTA, CANTOS, CANTAS, CANDO, COMO e ONDE úsanse coma interrogativos con matiz adverbial de cantidade e como exclamativos: Canto leva padecido!. Cando o pensas facer!. Como me chamabas!.

Ás veces, aínda que se vai perdendo o seu uso, topamos as seguintes formas dun INTERROGATIVO adverbial de orixe latina -UBI- Quedan: ULO, ULA; ULOS e ULAS. O “u” é o interrogativo, LO, LA, LOS, LAS, son pronomes de terceira persoa con oficio de O. Directo. Exemplo: “Os amigos ¿ULOS?”.

Cando é adxectivo vai unido o artigo e polo tanto separado polo trazo. Exemplo: U-los libros?”.

A palabra do día

sofraxe subs. fem.
Do latín suffrigene. Parte do corpo posterior dos xeonllos


martes, 5 de mayo de 2009

A palabra do día

Nó, subst. masc.
Do lat. nōdu.
Conexión, enlace, lazo, ligadura, ligazón, vínculo.
Punto en que concorren dúas ou máis pezas dunha armadura.

lunes, 4 de mayo de 2009

A palabra do día

Alicerce(s) subst. masc.
Do ár. al- ’isās ‘os cimentos’
Escavación que se realiza na terra para asentar as bases dunha construción. Con esta acepción utilízase xeralmente en plural.
Apoio, base, cimentación, cimento(s), fundamento.