lunes, 29 de diciembre de 2008

Abonar, Aboar, Estercar e Fertilizar

Temos que ter claras as diferenzas que existen entre estes catro termos.

abonar
. v.t. 1. Facer que [alguén] adquira o dereito, mediante pagamento, de poder concorrer [a algo] ou recibir [algún servizo periodicamente]. Abonouno a unha publicación semestral. // v.p. 2. Adquirir o dereito, mediante pagamento, de poder concorrer [a algo] ou de recibir [algún servizo periodicamente]. Abonouse a unha revista literaria. Abonouse á tempada de ópera. SIN. subscribir(se).

aboar
. v.t. 1. Probar a certeza ou realidade de [algo]. Este documento aboa a súa identidade. SIN. acreditar, garantir. 2. Pagar [a cantidade correspondente] [por unha venda, un préstamo, etc.]. Aboou o segundo prazo das taxas académicas.

esterca
r. v.t. Botar esterco a [unha terra]. Estercaron a leira antes de a sementar.

fertilizar
. v.t. Facer fértil ou máis fértil [unha cousa, particularmente a terra], por medio de fertilizantes. Fertilizan as leiras con esterco.

A diferenza entre
esterco e fertilizante é que o esterco sempre está composto por materias orgánicas mentres que o fertilizante pode estalo ou non, xa que hai fertilizantes químicos.

SUFIXOS E TERMINACIÓNS


1. En galego rematan en –zo, -za: andazo, aprezo, avinza, benquerenza, cansazo, cobiza, crenza, destrenza, desprezo, diferenza, doenza, espazo, estanza, finanza, Galicia, Galiza, graza, inxustiza, licenza, mantenza, menosprezo, nacenza, novizo, perseveranza, pertenza, (xunto ao cultismo pertinencia, con significado diferente), postizo, preguiza (preguiceiro, preguizoso), presenza (pero presenciar), prezo (desprezo, denosprezo, prezar, desprezar; pero aprecio, apreciar), prexuízo, querenza, sentenza (pero sentenciar), servizo (servizal), tenza, terzo, xuízo, xustiza.

2. Levan –zón: doazón, razón, sazón, torzón, traizón, …

3. É normativo a solución –ble ou –bel: amable ou amable, apetecible ou apetecíbel…

4. Terminacións: -eo, -eu e –au: chapeu, romeu, xubileu, xudeu, bacallau, pau

5. Escríbense con –o as voces currículo, espírito, memorando e referendo, ímpeto, tribo.

6. Terminación –án:

a. *Masculino en –án /feminino –á: afgán, alazán, aldeán, alemán, ancián, artesán, barregán, bosquimán, capitán, catalán, chan, cidadán, cirurxián, comarcán, concidadán, cortesán, cotián, cristián, curmán, ermitán, escribán, gran, insán, irmán, livián, louzán, malsán, marrán, musulmán, nugallán, pagán, rufián, sancristán, san, sultán, tecelán, temperán, temporán, truán, van, vilán.

b. *Seguen este modelo os xentilicios: castelán /á, coimbrán /á e os referidos a entidades de poboacións galegas: aresán /á, bergantiñán /á, ferrolán /á, fisterrán /á... c. *Levan terminación –ano (fem. –ana) os cultismos e outras palabras como: africano, americano, anglicano, arcano, artesiano, asturiano, australiano, bacteriano, boliviano, colombiano, cubano, decano, diluviano, franciscano, fulano, gregoriano, hispano, humano, italiano, lusitano, luterano, mahometano, meridiano, metropolitano, miliciano, mundano, oufano, paisano, peruano, profano, provinciano, puritano, republicano, romano, rosaliano, semana, soberano, tirano, transmontano, urbano, valenciano, veterano, vexetariano, xermano.

d. *Masculino –án / feminino –ana: Só os pexorativos: burrán, cacholán, pailán, folgazán…

7. Masculino –ón /feminino –oa: Substantivos e adxectivos en que –ón non pode analizarse como sufixo: anfitrión/anfitrioa, bretón/bretoa, campión/campioa, ladrón / ladroa /ladra, león / leoa, patrón/patroa, saxón/saxoa, teutón/teutoa…

8. Masculino ón / feminino –ona: Só aumentativos ou pexorativos: mullerona, casona, abusona, acusona, faltona, preguntona

9. Terminación –de: almude, alude, ataúde calamidade, céspede, hóspede, laúde, parede, rede, saúde, sede, soidade, verdade, virtude, …

10.Terminacións –dade, -tade: verdade, herdade, bondade, crueldade, lealdade, mortaldade, cidade, soidade, puridade, novidade, enfermidade, piedade, notoriedade, propiedade seriedade, solidariedade, contrariedade.

11. Terminacións –aría / -ería este sufixo indica o lugar ou onde se fabricaban cousas, onde se venden ou onde hai abundancia delas. Debe dárselle preferencia a solución –aría: armaría, bruxaría, carnizaría, papelaría...Presentan a forma –ería: galería, galantería ou mercería.

viernes, 26 de diciembre de 2008

GRUPOS CONSONÁNTICOS

Mantéñense os grupos formados por dúas consoantes que pertencen a sílabas distintas, sempre que non se trate dunha consoante dobre: obxecto, apto, administrar, atmosfera, magma, nafta, himno.
Mantéñense en xeral os grupos de dúas consoantes explosivas: ctenóforos, gnomo, pneuma, psicópata, atlas, ínclito, perplexo.
En posición implosiva normalmente non se admite grupos de dúas consoantes, salvo cando a segunda é s: obsceno, adscribir… Algúns préstamos estranxeiros manteñen as dúas consoantes a final de silaba: zinc, round, lord, cámping, iceberg, test…

-> Os grupos bl, cl, fl, gl, pl, tl mantéñense inalterados nos cultismos e nos préstamos recentes. As palabras latinas semicultas e algúns préstamos antigos mudaron o l en r: aprazar, Branco, brando, brasón, compracer, cravar, cravo, cravuñar, cumprir, dobrar, emprazar, empreñar, escravo, fraco, fraqueza, frauta, frecha, fretar, frouxo, igrexa, nobre, obrigar, pracer, praga, praia, prata, prato, praza, prazo, preamar pregar, preito, soprar,..

-> Os grupos bc, bd, bm, bn, bs, bt, bv e bx mantéñense sempre sen alteración: abdicar, abdome, abnegar, absolutismo, obcecar, obvio, obter, obxecto, subxugar…

-> O grupo bs+consoante na escrita débese manter: abstemio, absterse, abstracto, obsceno, substantivo, substituto… Pero: subtraer, subtracción, subtraendo

-> Os grupos –ct- e –cc-: Mantéñense cando preceden as vogais a, e, o; suprímese a primeira consoante nos dous grupos cando os preceden as vogais i, u: adución, adutor, aflición, aflito, Benedito, condución, conduta, condutor, conflito, constrición, construción, construtor, contrición, dedución, dedutivo, delito… Agás: adicción, adicto, amicto, anfictión, anfictionia, apodíctico, convicción, convicto, deíctico, dicterio, dicción, dúctil, ductilidade, ducto, edicto, eructar, eructo, evicción, ficción, ficticio, flictena, fricción, friccionar, ictericia, ictérico, ictiografía, ictioloxía, ictiomancia, indicción, invicto, lictor, micción, nictalopía, pictografía, pictográfico, pictograma, pictórico, ricto, succión, succionar, veredicto, vindicta.
Como caso especial destes grupos non se debe esquecer que hai algúns semicultismos con vocalización da consoante implosiva en u ou en i: doutor, doutrina, suxeitar, suxeito, reitor, seita (sectario, sectarismo).

-> Os grupos cn, -cd-, -gm-, -gn-, gn, mn-, -mn-, -nm- … consérvase en todos os casos nos cultismos: acne, arácnidos, anécdota, sinécdoque, agnóstico, apotegma, benigno, diafragma, gnose, gnóstico, alumnado, amnesia, columna, damnificar, himno, inmenso, ximnasio...

-> Os grupos –mm- e –nn- simplificouse en –m- e en –n-. Con todo, convén escribir con –nn-: connubio, enneágono, perenne...

-> O grupo –ns- mantense sen reducir: circunscrición, circunstancial, instrutor...

-> Os grupos –pc-, -pn-, -ps- e –pt-: mantense nos cultismos: abrupto, aceptar, adaptar, apto, eclipse, epiléptico, hipnose, eucalipto, nupcial, tríptico... Perden o primeiro elemento do grupo –pc-, ou –pt- : adscrición, adscrito, cativar, catividade,cativo, cetro, circunscrición, descrición, ditongo, escrito, indescritible, inscrición, manuscrito, setembro, setentrión, subscritor, transcrición, tritongo...

-> Consoante + pc, consoante + pt, pérdese sempre a consoante intermedia –p-: asunto, escultor, exento, redentor, suntuoso...

-> Os grupos pn-, ps-, pt- aparecen en posición inicial en palabras cultas: pneuma, pneumático, pneumonía, pseudónimo, psicanálise, psicoloxía, pterobranquiado, pterodáctilo, pterópodo...

-> O grupo –sc- consérvase o grupo nas palabras cultas: adolescencia, ascensor, consciencia, descender, disciplina, escindir...

-> O grupo sc- simplificouse en c-: ciencia, cirro, cisma...

-> O grupo –st- é frecuente nas palabras patrimoniais. Un caso especial é a alternancia de formas do prefixo post-/pos-: escríbese post- cando vai seguido dunha base que comeza por vogal (postelectoral, postoperatorio); úsase pos- cando vai seguido dunha base que comeza por consoante (posclásico, posguerra...)

* As vogais e, o cando preceden a un grupo culto teñen o timbre aberto.

As Vogais Tónicas

/E/, /O/ aberto aparece

-> Cando no latín clásico era /ĕ/ breve, ou certos ditongos ( soe ditongar en castelán ) fEro, fErro, bEsta, tErra, fEsta, rOda, metu > mEdo, petra> pEdra, venit > vEn, septe > sEte, equa > Egoa, generu> xErno, caecu > cEgo, quaero > qUero, graecu > grego; co ditongo /ie/ , mulier > mullEr (pero pariete > parede, fechado).

-> Nos ditongos crecentes soe abrirse: frecuEnte, cuOta (neutralizado en /o/ pechado en posición átona final. ménguo)

-> As formas do tema do perfecto dos verbos irregulares: coubEmos, coubEra, coubEr (cabEr), dEches, dEra.... fixEches, FixEra, fixEmos (facEr)...... dixEches, dixEras.

->Verbos con alternancia vocálica

*1ª conxugac. Os verbos CEBAR, BOTAR... teñen sempre timbre aberto: En verbos como "levar": rizotónicas do Pres. Ind., Pres Subx., e Impert. son abertas

*2ª conxugac.: vogal radical /E/ ou /O/: e/E (beber) o/O (morrer):Presente de Indic P2ª, P3ª, e P6ª : Os verbos QUERER, QUECER, ESQUECER e PODER, teñen sempre timbre aberto.

*3ª conxugac.: Verbos con alternancia vocalica a vogal radical /E/ ou /U/:i/E (servir) u/O (durmir):Presente de Indic P2ª, P3ª, e P6ª

-> Os nomes das seguintes letras: E, Efe, Ele, Eme, Eñe, Erre, Ese, O.

-> Normalmente nas esdrúxulas, cultismos ou enpalabras novas: dirEcto, ´ Óbolo(pequena esmola), Óbice(obstáculo), Época.

-> Palabras rematadas en "-el"e "-ol" e os seus plurais "-eis" "-ois" : pEl, papEl, papEis, anEl, anEis. farOl, farOis



/e/, /o/ pechado aparece

-> Cando no latín clásico, tiñan /e/ longo, /i/ aberto, /o/ longo ou ditongo /oe/ (non soen ditongar en castelán): cheo <>enum, feo <>oedus, tona, rede. todo , boca

-> Nos ditongos decrecentes (todo /o/ tónico que vaia en ditongo con /u/): touro, tesouro, moito.

-> Nas palabras rematadas nos sufixos -edo (eza : rochedo, penedo, cortello, vencello guedello. Agás: vEllo, naturEza.

->As formas do tema do perfecto dos verbos regulares: comera, collemos, collera…

->Verbos con alternancia vocálica:

*1ª conxugación:

a) Os verbos QUITAR, VOTAR teñen sempre timbre pechado.

b) En verbos como "levar": arizotónicas do Pres. Ind., Pres Subx., e Impert. son pechadas

c) As formas dos verbos da primeira conxugación nos que a vogal /e/ ou /o/ vai seguida de /i/ ou consoante palatal "x", "ch", "ll", "ñ": deita, loita, despoxas, axexa, acochas, pechas, tellan, ollan, soñas, empeña; e nos verbos rematados en "-ear", "-oar" coxean, voas.

*2ª conxugación con vogal radical /e/ ou /o/:

a) No Imperat. e no Pres.de Subx.

b) Nas 1ª, 4ª, e 5ª persoa dos presente de indicativo.

c) Os verbos DEBER, CRER e LER teñen sempre timbre pechado.

*3ª conxug. con vogal radical /E/ ou /U/: i/E (servir) u/O (durmir) no Pres. de Ind. P1ª, P4ª, e P5ª, e demais tempos.

-> Os nomes das seguintes letras:: be, ce de, gue, te, xe, zeta.

-> As formas do tema do Perfecto dos verbos SER, IR: fomos, fora, fose, for...

-> As formas de infinitivo: coller, collermos, pór, pormos...

-> Os nomes que rematan en -ón (camión), -or (comedor), -oso (xeitoso).

-> As agudas rematadas en "-es": Santiagués, tres. Portugués; agás: es (ser), tes (ter), través, revés, mes (cereal), vés (vir)

* Casos especiais de acentuación que se deben lembrar

-> Son agudas


Alfil, chofer, zeppelín, popurrí, quefir, radar, sonar


-> Son graves


Acne, albumina, argon, arquidiocese, ástur, atmosfera, bérber, celtibero, ciclope, conclave, cuadriga, diocese, elite, hemiplexía, heroe, ibero, karate, lígur, medula, mísil, neon, paraplexía, parasito, paxaro, pelicano, pénsil, pentecoste, prénsil, réptil, támil, tetraplexía, téxtil, traquea, vertixe, xermolo


-> Son esdrúxulas


Aerólito, alvéolo, amálgama, anódino, auréola, bronquíolo, cardíaco, cóengo, décatlon, eléctrodo, electrólito, endócrino, espécime, gladíolo, isóbara, óboe, olimpíada, péntatlon, período, perístilo, petróglifo, rícino, rubéola, térmite, termóstato, tríatlon, xeróglifo, xílgaro


martes, 23 de diciembre de 2008

* Constituíntes xuntos, constituíntes separados

Constituíntes xuntos
->Adverbios: Acotío, adrede, amais (de), amodo, apenas, arreo, dabondo de contado, decontino, decote, decotío, deseguida, deseguido, devagar, disque, enseguida, entrementres, talvez.
->Numerais: dezaseis, dezasete, dezaoito, dezanove, douscentos, trescentos, catrocentos…
-> Conque: conx. consecutiva (= ‘polo tanto, daquela’)
-> Porque: conx. causal
-> Porqué: substantivo (= ‘motivo, razón’)
-> Senón: conx. adversativa; preposición
-> Demais: pronome

* Constituíntes separados
->Adverbios: a carón, á présa, a tempo, de certo, de repente, de súpeto, en fronte, en seguida
->Numerais: vinte e un,vinte e dous, vinte e tres, vinte e catro, vinte e cinco, vinte e seis, vinte e sete, vinte e oito, vinte e nove, trinta e un, ....
-> con todo: loc. conx. Adversativa (= ‘non obstante’)
-> des que:. loc. conx. temporal
-> entre tanto: loc. conx. temporal
-> polo tanto: loc. conx. consecutiva
-> con que: loc. conx. condicional (= ‘se’); prep. + pron. Relativo ou pron. interrogativo.
-> por que: prep. + pron. interrogativo
-> se non: conx. condicional ou completiva + adv. de negación
-> a máis: artigo ou preposición + adv. de cantidade
-> de máis: loc. adv. de cantidade (= ‘demasiado’); prep. + adv. de cantidade